Η Ψυχιατρική πρακτική (και οι ψυχικές ασθένειες) και με άλλα μάτια
Η ματιά μέσω της οποίας θα περιγράψω την αντιμετώπιση των ψυχικών ασθενειών θα αποτελεί μια
συστημική ματιά. Αρχικά κάνω μια κριτική περιγραφή της πιο επιστημονικά αποδεκτής προσέγγισης σήμερα
για την ψυχική ασθένεια, της ψυχιατρικής σκέψης και πρακτικής δηλαδή, αμέσως μετά αναφέρω μερικές από
τις αρχές της συστημικής και τις αντιπαραβάλω με την ψυχιατρική αντιμετώπιση. Επίσης γίνεται μια
προσπάθεια να συνδεθούν τα δύο επιστημονικά παραδείγματα και να μπουν σε έναν παραγωγικό διάλογο.
Πρώτα σχετικά με την ψυχιατρική:
- Πιστεύει ότι αυτά που πρεσβεύει και πράττει αποτελούν αντικειμενικές και απόλυτες αλήθειες. Υπάρχει
δηλαδή μια απολυτότητα στην σκεψη, και η ρητορική τους είναι πάνω από κάθε αμφισβήτηση. - Ως εκ τούτου: Οι ψυχοπαθολογικές κατηγορίες που έχει θεσπίσει και κατατάξει θεωρούνται από τους
ειδικούς της ως πραγματικές ‘οντότητες αρρώστιας’, οι οποίες υπάρχουν στον κόσμο (και είναι διατυπωμένες
στα διαγνωστικά εγχειρίδια) και επιδρούν στους ανθρώπους. - Ο τρόπος κατάταξης των ασθενών γίνεται με την μέθοδο της διάγνωσης. Οι ασθενείς υπόκεινται σε
ενδελεχή εξέταση με τον εξής τρόπο: Οι ψυχίατροι προσπαθούν να εντάξουν αυτά που τους φέρουν οι
ασθενείς, μέσω του υλικού που συλλέγουν από τις απαντήσεις στις ερωτήσεις τους αλλά και με τις
παρατηρήσεις τους, σε κάποια από τις ομάδες κριτηρίων/συμπτωμάτων οι οποιες απαρτίζουν τις
ψυχοπαθολογικές κατηγορίες (τις ψυχικές ασθένειες) που έχουν διατυπώσει στα εγχειρίδια. Π.χ η δημοφιλής
ψυχοπαθολογική κατηγορία «μείζονα κατάθλιπτική διαταραχή» περιέχει εννέα διαγνωστικά κριτήρια/
ψυχολογικά συμπτώματα (ανηδονία, ευκοπωσία κλπ) και εάν κάποιος πληρεί πέντε από αυτά του δίδεται η
διάγνωση της κατάθλιψης. - Οι (ψυχ)ίατροι και οι κλινικοί παθολόγοι επίζητούν, με μεγάλη συνέπεια θα έλεγα να εντάξουν τα
συμπτώματα των ασθενών τους σε κάποια κατηγορία ώστε να δοθεί η σωστή διάγνωση και θα έλεγα
οπωσδήποτε θα πρέπει να δοθεί μια διάγνωση έστω και ήπια (π.χ ήπια κατάθλιψη). - Όσο αφορά τις ερωτήσεις για την συλλογή του υλικού: Είναι συνήθως ‘κλειστές’ ερωτήσεις, οι οποίες
στοχεύουν σε συγκεκριμένες πληροφορίες (π.χ «Υπάρχει κάποιο πρόβλημα με τον ύπνο σας; Τι;», «αργείτε
να κοιμηθείτε, έχετε πρόωρες αφυπνίσεις;»), πολλές φορές μάλιστα η απάντηση μπορεί να είναι «ναι» ή
«όχι». Σε αντίθεση με την συστημική ματιά που αναφέρεται παρακάτω, το είδος και το ύφος των ερωτήσεων
δεν ενθαρύνει καθόλου, ίσως και να απαγορεύει πιο δευρυμένες και περιγραφικές απαντήσεις που να
εξάγονται από την ευρύτερη εμπειρία των ασθενών. - Η ψυχιατρική θεωρεί τα προβλήματα/συμπτώματα ως παρεκλίσεις (από το κανονικό) – αδυναμίες –
ανωμαλίες του ασθενή ως μεμονωμένου άτομου, εξετάζοντας λίγο και θα έλεγα πολύ επιφανειακά τον
περίγυρο του και τα συστήματα που ανήκει. - Βασικά πιστεύει ότι οι ψυχικές ασθένειες έχουν ως αιτιολογία τον (ατομικό) βιολογικό παράγοντα, δηλαδή
την βιοχημεία, το ορμονικό κλπ και θεωρώντας ότι ο περίγυρος επηρεάζει έως ένα (μικρό) σημείο, αλλά το
πυρηνικό θέμα είναι η ‘άρρωστη’ βιολογία όπως είπαμε. Μάλιστα η θεώρηση ότι και ο περίγυρος επηρεάζει
είναι μια εξέλιξη των τελευταίων χρόνων ή δεκαετιών, πρωτύτερα θεωρούσαν μόνο τον βιολογικό παράγοντα. - Θεωρούν ότι στην θεραπευτική διαδικασία (treatment) είναι άκρως αναγκαία και απαραίτητη η
φαρμακευτική αγωγή και οτιδήποτε άλλο ως θεραπεία, (όπως ψυχοθεραπεία) είναι δευτερευούσης σημασίας.
Η συνήθης ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που προτείνεται (αν προταθεί) είναι η γνωσιακή προσέγγιση. - Η μεγάλη γοητεία που ασκούν τα φάρμακα στην ψυχιατρική γιγαντώθηκε με την ανακάλυψη και των
ψυχοφαρμάκων 2ης γενιάς, μερικές δεκαετίες πριν, και τα οποία δεν είχαν τις τρομερές παρενέργειες που είχαν της 1ης γενιάς στα 50. - Ο ψυχιατρική μέθοδος αποτελεί την σημαντικότερη πολιτική πράξη που αφορά την σύνδεση κοινωνίας και
ψυχικής υγείας. Τι εννοώ: Η ψυχιατρική είναι, όπως είναι εύλογο, πλήρως αναγνωρισμένη και υιοθετημένη
από το κράτος και την πολιτεία και κάνει ‘ταξινομήσεις’ υγειών και μη υγιειών ανθρώπων, επίσης πιο ειδικές
ταξινομήσεις π.χ οι καταθλιπτικοί που χρειάζονται τα Χ φάρμακα και/ή νοσηλεία σε συγκεκριμένα κέντρα.
Ειδκότετρα θα ήθελα να αναφέρθώ στην κατηγορία των ψυχώσεων (σχιζοφρένεια κλπ) η οποία αποτελεί μια
ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία της οποίας τα ‘μέλη’ πολύ πιθανόν να εισαχθούν σε κορυφαίας βαρύτητας
θεραπευτικά ιδρύματα, το Ψ.Ν.Α Δρομοκαΐτειο κ.α, γεγονότα θα μείνουν και στο ιστορικό τους, στην ζωή
τους δηλαδή. Επιπλέον πολλές γνωματεύσεις και διαγνώσεις δικαιολογούν επιδόματα τα οποία επιδρούν
πάνω στην ζωή δικαιούχων, μπορεί να στηρίζονται πάνω σε αυτά και να μην επιθυμούν να αλλάξει η
κατάσταση, πολλές φορές τα επιδόματα αποτελούν όχι απλώς ατομικό αλλά οικογενειακό έσοδο, με ότι μπορεί
αυτό να συνεπάγεται.
Η συστημική θεώρηση τώρα, εισήχθηκε και αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Η
συστημική εκείνο τον καιρό, εισήγαγε την έννοια της επικοινωνίας στις ανθρώπινες σχέσεις (μην φαίνεται
παράξενο, πριν εκείνο τον καιρό δεν υπήρχε στην φαρέτρα των επιστημόνων και του κόσμου αυτή η έννοια),
ξεκινώντας να την μελετά και να την συνδέει (την κακή/παράξενη επικοινωνία) με τις ψυχικές αρρώστιες.
Ξεκίνησε να ασχολείται με την σχιζοφρένεια και την παιδικκή σχιζοφρένεια προσεγγίζοντας την, με έναν
επαναστατικό τρόπο και ως ένα επικοινωνιακό γεγονός, όπως είπαμε, και όχι ως μια ανωμαλία της
φυσιολογίας (τότε έκαναν και λοβοτομές) και ως μια πραγματική αρρώστια του μυαλού που θέλει απομόνωση
από τον υπόλοιπο κόσμο.
- Η συστημική είναι μια προσέγγιση απο-παθολογικοποίησης (μη-παθολογικοποίησης) των ψυχικών
φαινομένων. Έτσι από εδώ και πέρα οι όροι ασθένειες και ψυχικές ασθένειες θα αναφέρονται με
αποσιωπητικά. - Συγκεκριμένα, γενικότερα (1) δεν θεωρεί ότι υπάρχουν πραγματικές ψυχοπαθολογικές οντότητες
(σχιζοφρένεια, κατάθλιψη κλπ) per se οι οποίες «αποικίζουν» τους ανθρώπους αλλά ότι αυτές οι ‘παθολογίες’,
σε παρένθεση, αποτελούν δημιουργούνται και διατηρούνται μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο (στο ευρύτερο
περίγυρο) του ασθενούς, αλλάζοντας συγχρόνως και την βιολογία του ασθενή. - Ως εκ τούτου, η συστημική ματιά όχι μόνο λαμβάνει υπ’οψη της το πλαίσιο αλλά θεωρεί ότι αποτελεί το
αποκλειστικό πεδίο στο οποίο αναπτύσσονται όλα τα συμπτώματα και αυτά που θεωρούνται βαρέα και
εντάσσονται στην ψυχιατρική. - Στην συστημική σκέψη οι ψυχοπαθολογικές κατηγορίες τις οποίες η ψυχιατρική τις αναφέρει ως
‘πραγματικές οντότητες’, τείνουν να θεωρούνται ως συμπτώματα σχεσιακής δυσλειτουργίας του πλαισίου που
φερει οξύ άγχος. ανασφάλεια και αβεβαιότητα και εκφράζονται (τα συμπτώματα) από κάποια μέλη, συνήθως
από ένα. - Πιο συγκεκριμένα δεν θεωρείται ότι απλώς τα υπόλοιπα μέλη του συστήματος επιδρούν με ‘άρρωστο ‘
τρόπο σε έναν παθητικό και αβοήθητο ασθένή που είναι θύμα τις κατάστασης (αυτός είναι συμπεριφορισμός)
αλλά και ότι ο ασθενής επιδρά και αυτός στα υπόλοιπα μέλη δεν είναι παθητικός αλλά ενεργητικό μέλος
(συνειδητά και/η ασυνείδητα) προσπάθώντας να δώσει βοήθεια και λύσεις στο σύστημα του το οποίο τόσο
αγαπά και έχει νόημα για αυτόν να το βλέπει όσο γίνεται πιο λειτουργικό. Έτσι θα μπορούσα να πω ότι το
σύμπτωμα εδώ προσεγγίζεται ως μια αρκετά φυσιολογική αντίδραση στις στρεσσογόνες συνθήκες του
πλαισίου σχέσεων του ασθενή και όχι ως ανωμαλία και παρέκκλιση από το κανονικό που υιοθετεί η
ψυχιατρική. - Για παράδειγμα: Κάποιος ο οποίος φέρει καταθλιπτικά συμπτώματα τα οποία απαρτίζουν , σύμφωνα με τα
DSM (2), την κατηγορία κατάθλιψη. Συστημικά η κατάθλιψη δεν είναι ‘ασθένεια’ αλλά το σύμπτωμα της
‘ασθένειας’ και ‘ασθένεια’ θεωρείται γενικότερα η σχεσιακή δυσλειτουργία του συστήματος του ασθενή. Το
σύμπτωμα-κατάθλιψη από την άλλη, εδώ δεν εμφανίζεται μόνο ως βλάβη αλλά και ότι έχει και χρησιμότητα και
νόημα στην αγχωτική σχεσιακή λειτουργία του συστήματος αναφοράς. Λόγου χάρη, μια κατάθλιψη ενός
μέλους μπορεί να φέρει πιο κοντά μια οικογένεια που είχε τάσεις διάλυσης και αδιαφορίας, να την οργανώσει
να γίνει πιο φροντιστική κλπ. Επίσης μπορεί να βοηθήσει τον ασθενή να απόφεύγει καταστάσεις που θέλει να
αποφύγει, να απομονώνεται χωρίς να χρειάζονται εξηγήσεις (μια και είναι άρρωστος) ακόμα η πολιτεία μπορεί
να του δίνει επίδομα και να μην χρειάζεται να δουλέψει, επίσης αυτό το εισόδημα να το εκμεταλεύθεται όλη η
οικογένεια κ.α. Η βιολογία του ασθενούς θα έλεγα συντάσσεται με αυτή την κατάσταση και τα νοήματα και
συνεπικουρεί, έτσι π.χ εκκρίνει μεγαλύτερες ποσότητες κορτιζόλης στο αίμα κλπ. - Η συστημική τις τελευταίες δεκαετίες έχει επηρεαστεί και υιοθετήσει σε μεγάλο ποσοστό την επιστημολογία
του κοινωνικού κονστρουξιανισμού (3) και θεωρώντας ότι ομοίως με όλες τις έννοιες στον κόσμο και οι
ψυχικές ‘ασθένειες’ είναι γλωσσικές και κοινωνικές κατασκευές οι οποίες δημιουργήθηκαν μετά από
συνεννόηση επιφανών ψυχιάτρων και κλινικών, οι οποιοι βασιστηκαν στην κλινική τους εμπειρία. - Μια από τις σημαντικές επιπτώσεις της παραπάνω διατύπωσης αλλά και της γενικότερης συστημικής
επιστημολογίας αφορούν την διάγνωση: Στην συστημική η διάγνωση δεν γίνεται αντιληπτή ως μια
αντικειμενική εκτίμηση αλλά ως μια υπόθεση (ιατρική κατασκευή) την οποία είναι καλό να την
χρησιμοποιήσουμε ως ένα αρχικό πλαίσιο/αφετηρία διερεύνησης της ζωής του ασθενή και του κύκλου του,
τοποθετώντας την εκτός επιπέδου ‘ταμπελοποίησης’ και βασικού χαρακτηριστικού εαυτού. - Η ψυχιατρική, η οποία έχει βέβαια υιοθετηθεί πλήρως απά την πολιτεία είναι μια πρακτική
κατηγοριοποίησης, ιεράρχησης και ελέγχου της κοινωνίας, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, γεγονός που
πολλές φορές είναι άδικο, ταμπελοποιώντας , στιγματίζοντας και εν τέλη χαλώντας ζωές . - Από εκεί και πέρα, προσπαθώντας να δούμε την μεγάλη συστημική εικόνα, σκεφτόμαστε ότι μαλλον είναι
αναπόφευκτος ενας κατά κάποιον τρόπο έλεγχος των κοινωνιών μας και το ψυχιατρικό παράδειγμα όπως
είπαμε μας δίνει ένα τέτοιο πλαίσιο, το οποίο είναι χρήσιμο στην πολιτεία και στην ρύθμιση των κοινωνιών.
Ένα καίριο σημείο είναι ο επιστημονικός κόσμος να είναι ‘ταπεινός’ ως προς αυτήν την θέαση, όχι
‘φανατισμένος’ και η οποία (θέαση) να γίνεται αντιληπτή ως διαδικασία που βοηθά την λειτουργία της
κοινωνίας και όχι ως μια οντολογική αλήθεια. - Η συστημική μπορεί και πρέπει να μπορεί να έρθει σε ένα διάλογο με την κυρίαρχη ψυχιατρική
προσέγγιση. Επίσης και η ψυχιατρική θα πρέπει να αναπτύξει την ικανότητα και να δει το πεδίο ενασχόλησης
της από ένα πιο πάνω επίπεδο (ένα μεταεπίπεδο) και να αναρωτηθεί και να αναστοχαστεί για την πρακτική
της. Εννοώ να αναστοχαστεί, μεταξύ των άλλων, μήπως σε πολλές περιπτώσεις οι μεθόδοι της πιο πολύ
βοηθούν στην διατήρηση και κλιμάκωση των ψυχικών συμπτωμάτων, με ότι μπορεί αυτό να συνεπάγεται για
την ζωή του ασθενούς και των δικών του, παρά το αντίθετο. Στην συστημική επιστημολογία είναι διαθέσιμο το
εργαλείο του αναστοχασμού και αποτελεί ένα ζωτικής σημασίας εργαλείο για την αποτελεσματικότητα της. - Γενικότερα πιστεύεται, όχι μόνο από συστημικούς αλλά θεωρώ και από μέρος των ψυχιάτρων, ότι η
φαρμακευτική αγωγή βασικά καταστέλλει τα συμπτώματα, τα ηρεμεί αλλά ίσως δεν τα θεραπεύει. Έτσι πάνω
σε αυτήν την βάση τα ψυχοφάρμακα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως κατασταλτικά εργαλεία, ένα είδος
θεραπείας (ο κατασταλτικός) ο οποίος αντενδεικτύεται από την συστημική μέθοδος, η οποία προωθεί τις
πολλαπλές περιγραφές των προβλημάτατων και των δυσκολιών και πολλές φορές τις παράδοξες παραινέσεις
(να μείνει μέσα στην δύσκολη κατάσταση ο ασθενής και να μην αλλάξει άμεσα) με σκοπό ανάδυση νοημάτων
που μπορεί να περιέχουν τα συμπτώματα. Με την απλή καταστολή καταστέλλεται και η δυνατότητα του
ασθενή, αλλά και των δικών του, να μιλήσει για ανείπωτα νοήματα, έτσι μέσω αυτής της διαδικασίας γίνεται
πιο ασφαλή η ανακούφιση από τα συμπτωμάτα (αυτός είναι και ο συστημικός τρόπος θεραπείας). - Συνέχεια στο θέμα φαρμακολογία/ψυχοφάρμακα: Ακούγοντας τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να
προτείνουμε ότι η φαρμακολογία σχετικά με τα ψυχοπαθολογικά συμπτώματα να είναι πιο προσεκτική, ούτε
τόσο βίαη αλλά ούτε και για πάντα . Θέτω παρακάτω ένα σχετικό παράδειγμα συστημικής δράσης που αφορά
την εξαιρετική δουλειά που έχει κάνει στην Φινλανδία ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Γιάκο Σεϊκουλα και οι
ομάδες του, όπου έχουν αντιμετωπίσει την πρώϊμη ψύχωση με διαλογικές διαδικασίες και γενικά ,με ελαφρά
αντιψυχωσικά φάρμακα, έχοντας πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα. - Ο Σεϊκούλα και η ομάδα του λοιπόν, στο κάλεσμα για βοήθεια για ψυχωτικά επεισόδια και στο πρώτο
ραντεβού τους, δεν εστίαζαν στο να συλλέξουν τα ψυχωτικά συμπτώματα μέσω ευθείων ερωτήσεων και
παρατηρήσεων στον ‘ασθενή’ και τους δικούς τους, δίνοντας άμεσα μια φαρμακευτική αγωγή και/η να γίνει μια
εισαγωγή (όπως είναι η mainstream πρακτική), αλλά προσπαθούσαν να πάνε στο σπίτι και να οργανώσουν
εναν ανοιχτό διάλογο (όλα φανερά στο τραπέζι) στον οποίο να μετέχει όλη η οικογένεια,αλλά και άλλοι φίλοι,
γείτονες κλπ που έχουνν άποψη για το θέμα. Ο Σεικούλα πίστευε, και το εφάρμοζε, ότι στην αρχή και στο
άνοιγμα του ψυχωσικού επεισοδίου, εκεί που υπάρχει η μεγάλη κρίση, έπρεπε να η γίνει άμεσα η
ψυχοθεραπευτική-διαλογική παρέμβαση (με συνεδρίες σε μικρό διάστημα) και κατόπιν να αποφασίζονταν εάν
θα δίνονταν επικουρικά φαρμακευτική αγωγή. Αυτός ο διαλογικός τρόπος προσέγγισης επεκτάθηκε και σε
όλο το φάσμα των ‘ψυχικών ασθενειών’, πέρα της ψύχωση. - Ολοκληρώνοντας το άρθρο και για να κάνω μια άμεση αντιπαράθεση πρακτικών ψυχιατρικής και
συστημικής παραθέτω τα παρακάτω:- Στην ψυχιατρική σκέψη και πράξη όταν κάποιος (και ειδικά νεος) ανοίγει ένα ψυχωτικό επεισόδιο υπάρχει
βεβαιότητα ότι πρέπει να χορηγηθεί άμεσα η φαρμακευτική αγωγή και μετά επικουρικά κάποιες
ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες, συνήθως της γνωσιακής προσέγγισης οι οποίες κινούνται στο ίδιο πλαίσιο
σκέψης με την ψυχιατρική: προσπαθούν δηλαδή να καταστείλουν και να εξαλείψουν τα συμπτώματα, μη
ενδιαφερόιμενοι για τα νοήματα που μπορεί να εκφράζουν τα συμπτώματα. - Στην τυπική συστημική και σύμφωνα με το μοντέλο Σεϊκούλα από την άλλη θα έλεγα ότι συνιστάται το
ανάποδο: Ο ασθενής και η οικογένεια εάν είναι δυνατόν, πρέπει να έχει άμεσες ψυχοθερευτικές συναντήσεις
και να ακουστούν όσο γίνεται πιο πολλές φωνές μέσα στην κρίση (στην οξεία φάση του επεισοδίου), να
αναδυθούν νοήματα, σκέψεις προβληματισμοί κλπ και να συν-αποφασιστεί μετά (και παρουσία του ίδιου του
ασθενή) τι είδους φαρμακευτική αγωγή μπορεί να λάβει. Η ‘σκέτη’ φαρμακολογία αποτελεί κατά μεγάλο
ποσοστό καταστολή και αφαιρεί το δικαίωμα από το θεραπευτικό πλαίσιο να μιλήσει, να ειπωθεί το ανείπωτο
και να αναδυθούν νοήματα της ‘ασθένειας’. Αυτό μπορεί να γίνει, όπως αναφέρθηκε, αν όχι μόνο κυρίως όταν
ο ασθενής και η οικογένεια βρίσκεται σε μια κατάσταση κρίσης.
- Στην ψυχιατρική σκέψη και πράξη όταν κάποιος (και ειδικά νεος) ανοίγει ένα ψυχωτικό επεισόδιο υπάρχει
Έτσι η άποψη ότι ένας ‘ασθενής’ πρέπει να ηρεμήσει με μια φαρμακευτική αγωγή για να μπορεί μετά να λάβει
ψυχοθεραπεία δεν ενδεικνύεται ως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης με συστημικά κριτήρια αλλά
το αντίθετο: η θεραπεία πρέπει να λαμβάνει χώρα αμέσως και μέσα στην οξεία φάση της κρίσης (εκτός σε
περιπτώσεις που είναι αδύνατο) και η φαρμακευτική αγωγή να έπεται ή έστω να είναι ταυτόχρονη.
Δημήτρης Καστριώτης
Ψυχολόγος, συστημικός θεραπευτής
(1) Αναφέρω ‘γενικότερα’ γιατί το συστημικό πεδίο είναι ευρύ και με αρκετές διαφορετικές φωνές να
υπάρχουν, άλλες πιο ριζοσπαστικές ως προς την προτεραιότητα του πλαισίου και άλλες λιγότερο, οι οποίες θα έλεγα ότι ́κλείνουν το μάτι ‘στον ψυχιατρικό λόγο.
(2) Τα διαγνωστικά εγχειρίδια της ψυχιατρικής.
(3) Η επιστημολογία του κοινωνικού κονστρουξιονισμού πρεσβεύει ότι καθετι στον κόσμο δεν είναι
αντικειμενικές πραγματικότητες, παγκόσμιες αλήθειες κλπ, αλλά γλωσσικές κοινωνικές κατασκευές οι οποίες
εδράζονται και διαμορφώνονται στις συζητήσεις του κόσμου οι οποίες έχουν εμπνευστεί από τον κυρίαρχο
λόγο των κατέχοντων την εξουσία σε κάθε πεδίο (π.χ οι επιφανείς γιατροί όσο αφορά θέματα υγείας).
Συνήθως οι κατασκευές αυτές έχουν σκοπό.
