ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ

Περίληψη

Ο όρος κατάθλιψη δηλώνει σήμερα μια μάστιγα της εποχής. Οι αφηγήσεις της επιστημονικής κοινότητας περί αυτής δίνουν το στίγμα περί της σοβαρότητας του θέματος. Συγκεκριμένα η ψυχιατρική αφηγείται αυτή κατάσταση ‘παρατεταμένης θλίψης’ ως παθολογική οντότητα (κλινική οντότητα) που χρήζει φαρμακευτικής και ψυχοθεραπευτικής αγωγής, όταν κάποια κριτήρια πληρούνται για αυτήν. Ο ψυχοθεραπευτικός κλάδος γενικότερα ακολουθεί αυτό το παράδειγμα και προσπαθεί να την καταπολεμήσει με τα δικά της εργαλεία. Ως κοινό χαρακτηριστικό έχουν την θεώρηση ότι αφορά μονάχα το συγκεκριμένο άτομο (ατομοκεντρική), είτε σαν ένα εγγενές ψυχοβιολογικό γεγονός, είτε ως αιτιακό αποτέλεσμα του ψυχοπιεστικού περιβάλλοντος του. Ως εκ τούτου η θεραπεία ξεκινάει και τελειώνει στον ασθενή που επισκέπτεται το γραφείο μας. Η διαφορετική μου οπτική πάνω σε αυτήν, που έχει άμεσες επιπτώσεις στο τρόπο θεραπείας είναι ότι η κατάθλιψη αφορά όλο το σχεσιακό περιβάλλον (με προεξάρχων το οικογενειακό) του ασθενούς. Το πρόβλημα υπάρχει επειδή έχει λόγο και νοήματα ύπαρξης στο πλαίσιο που ζει ο ασθενής και μπορεί να εκφράζει μια δυσλειτουργία του συστήματος του και αυτά τα νοήματα προσπαθούμε να επεξεργαστούμε στη θεραπευτική διαδικασία.

Εισαγωγή

Η αποκαλούμενη ‘κατάθλιψη’ είναι μια έννοια που χρησιμοποιείται κατά κόρον στην σημερινή εποχή. Οι συζητήσεις γύρω από αυτή, στις διαφορετικές ‘παρέες’ που ζει καθημερινά ο καθένας μας, είναι πραγματικά πολύ συνηθισμένες.

Η ‘κυρίαρχη θέση’ των ΜΜΕ καθώς και των social media δίνουν καθημερινά εναύσματα για τέτοιες συζητήσεις και θα έλεγα ότι έχουν εδραιώσει τον συγκεκριμένο όρο. Εκεί εκθέτουν την γνώμη τους διαφορετικού τύπου ειδικοί της ψυχικής υγείας, όπως ψυχίατροι, ψυχοθεραπευτές, σύμβουλοι κλπ. Παρόλα αυτά υπάρχει θα έλεγα μια γενικότερη σύμπνοια απόψεων, μια και παρ όλες τις κάπως διαφορετικές θέσεις που υπηρετούν στο σύστημα, όλοι ακολουθούν το κυρίαρχο ψυχιατρικό μοντέλο διερεύνησης και κατανόησης της κατάστασης, που θα αναφέρω και παρακάτω.

Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να κάνω μια μικρή σύνοψη του φαινομένου, εκθέτοντας παράλληλα μια διαφορετική γνώμη, μέσα από μια συστημική οπτική.

Η θλίψη

Η κατάθλιψη είναι μια έννοια που έχει διαμορφωθεί σήμερα για να χαρακτηρίσει μια ‘παθολογική’ κατάσταση που εδράζεται πάνω στη υπερβολική θλίψη.

Η θλίψη είναι μια γενικότερα ‘φυσιολογική’ ανθρώπινη κατάσταση που εμφανίζεται κυρίως ως αντίδραση του οργανισμού απέναντι σε ανάλογα γεγονότα (απώλειες, απογοητεύσεις-ματαιώσεις, στρεσογόνα γεγονότα κλπ). Η θλίψη είναι πιο πολύ μια κατάσταση ή δευτερογενές συναίσθημα και όχι ένα πρωτογενές συναίσθημα. Θα έλεγα ότι το πρωτογενές συναίσθημα που τη ‘θεμελιώνει’ είναι η λύπη/στεναχώρια.

Ανακεφαλαιώνοντας, η εμφάνιση της θλίψης είναι μια ‘υγιής’ εξισορροπιστική αντίδραση του οργανισμού, η οποία όταν διαρκεί ώρες, ή μέρες, είναι φυσιολογική και δεν προκαλεί κάποιο ψυχοπαθολογικό ενδιαφέρον.

Η θλίψη που έγινε κατάθλιψη

Η θλίψη έρχεται’, ο οργανισμός ισορροπεί μέσω αυτής, όσο μπορεί και μετά φυσιολογικά ‘παρέρχεται’.

Πρόβλημα φαίνεται να αναδύεται όταν αυτή διαρκεί πολύ και τα συστήματα που ανήκει ο ασθενής (οικογένεια, εργασιακό κλπ) νοιώθουν αυτή την δυσλειτουργία και υπάρχουν επιπτώσεις πάνω σε αυτά.

Παράλληλα η θλίψη εμφανίζει ψυχοπαθολογικό ενδιαφέρον στους ειδικούς και την ονομάζουν πλέον κατάθλιψη όταν τα συμπτώματα της ομοίως διαρκούν πολύ- εβδομάδες και μήνες-με παράλληλη παραμέληση και έκπτωση της καθημερινότητας κλπ- σε σχέση με τα ποιότητα και ένταση των ερεθισμάτων που ‘φαίνονται’ να τα προκαλούν.

Επιπλέον το πρόβλημα φαίνεται να ‘οργανώνει’ την ζωή των συστημάτων. Τι εννοώ με την οργάνωση: Ο ‘ασθενής’ μπορεί να μένει πολλές ώρες σπίτι και είτε να υπάρχει ανησυχία στα υπόλοιπα μέλη που είναι ‘έξω’ και δουλεύουν και να σκέφτονται να επιστρέψουν γρήγορα πίσω ώστε να μην είναι μόνος, είτε να μένει κάποιος συνέχεια μέσα (π.χ η μητέρα) ώστε να τον φροντίζει και να τον επιβλέπει, είτε να αναστέλλονται οικογενειακές δραστηριότητες λόγω αυτού κλπ.

Επιπλέον μπορεί να δημιουργηθεί οικονομικό έλλειμμα στο νοικοκυριό, εξαιτίας πιθανής αποχής του ασθενούς από την εργασία του, το οποίο μπορεί να επιφέρει ‘δευτερογενείς’ αναταραχές στην οικογένεια και στις σχέσεις των μελών της. Επίσης η οικογένεια μπορεί να νοιώσει κοινωνικά στιγματισμένη από την ‘ασθένεια’ ειδικότερα στη περίπτωση που υπάρχει επίσημη διάγνωση, αν και έχω την αίσθηση ότι πλέον η κατάθλιψη είναι τόσο διαδεδομένη στην σημερινή κοινωνία που δεν είναι πλέον τόσο ντροπιαστική.

Ανάλογες επιπτώσεις μπορούν να εμφανιστούν και στον εργασιακό του χώρο και να χρειαστούν προσαρμογές ώστε να μπορεί να λειτουργεί (ο εργασιακός χώρος) κατάλληλα, είτε εάν ο ασθενής έχει μειωμένη απόδοση, είτε εάν απουσιάζει.

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, το πρόβλημα δεν αφορά μόνο τον θεραπευόμενο αλλά και όλους τους σημαντικούς άλλους και τα συστήματα της ζωής του

Τέλος όταν ο ασθενής παραπεμφθεί, είτε με προσωπική είτε με οικογενειακή πρωτοβουλία, στην επιστημονική κοινότητα των ειδικών της ψυχικής υγείας (ψυχιάτρους, ψυχοθεραπευτές κλπ) τότε η κατάσταση αποτελεί πρόβλημα και για αυτήν, μια και εγείρεται ο σκοπός της παροχής βοήθειας και λύσης του προβλήματος.

Η κατάθλιψη ως ψυχιατρική οντότητα

Η ψυχιατρική κατηγοριοποίησε την συμπτωματολογία που βασίζεται στη θλίψη και στη στεναχώρια, την διαβάθμισε και την κατάστησε ως ψυχοπαθολογική οντότητα όταν αυτή είναι πάνω από τα ‘όρια του ‘φυσιολογικού’ (της φυσιολογικής και αναμενόμενης θλίψης βάσει της έντασης των ερεθισμάτων), που η ίδια ‘έθεσε. Αυτό αποτελεί και το κυρίαρχο ψυχιατρικό μοντέλο θέασης της κατάθλιψης που ανέφερα πριν.

Τα συμπτώματα που έχει κατηγοριοποιήσει είναι:

η καταθλιπτική διάθεση στις περισσότερες ώρες της ημέρας,

η μη λήψη ευχαρίστησης- ανηδονία ή υποηδονία– από δραστηριότητες οι οποίες έδιναν ευχαρίστηση πριν,

η απώλεια ενεργητικότητας και/η ευκοπωσία,

οι διαταραχές στον ύπνο και στο σωματικό βάρος,

οι δυσλειτουργίες στην σκέψη στην συγκέντρωση κλπ

τα αισθήματα υπερβολικής ενοχής και αναξιότητας,

τυχόν ψυχοκινητική ανησυχία ή επιβράδυνση,

καθώς επίσης και πιθανές σκέψεις και ιδέες θανάτου από νόσο η αυτοκτονία.

Ψυχοπαθολογικά κατώφλια (όρια) των παραπάνω συμπτωμάτων (ώστε να δίνεται η διάγνωση της κατάθλιψης) είναι να επιφέρουν σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας και της κοινωνικότητας του ατόμου για τουλάχιστον 14 ημέρες.

Έτσι ο όρος ‘κατάθλιψη’ εισήχθηκε από τη ψυχιατρική κοινότητα και έχει πλέον γίνει ιδιαίτερα εύπεπτος μια και χρησιμοποιείται στην καθημερινή μας γλώσσα, όπως ανέφερα και στη προηγούμενη ενότητα, για να περιγράψει και χαρακτηρίσει οποιεσδήποτε περιπτώσεις ανθρώπων στους οποίους προεξάρχει η στεναχώρια και η θλίψη.

Ως εκ τούτου πολλές φορές η λέξη χρησιμοποιείται ΒΙΑΣΤΙΚΑ και ΚΑΤΑΧΡΗΣΤΙΚΑ από εμάς.

Έχει δικαίωμα ένα πρόσωπο να είναι περισσότερο θλιμμένο και στεναχωρημένο- τόσο σε ένταση όσο και σε χρόνο- από αυτό που θεωρεί και μπορεί να ‘αντέξει’ ο περίγυρος του καθώς και η επιστημονική κοινότητα;

Όπως βλέπουμε ο τίτλος αυτής της ενότητας είναι μια ανοιχτή ερώτηση- πρόκληση κατ εμέ- στις παγιωμένες αντιλήψεις του κόσμου και των επιστημόνων σχετικά με το εύρος που έχει ‘δικαίωμα’ και ανάγκη που έχει κάποιος να συμπεριφέρεται καταθλιπτικά και να έχει ανάλογα συναισθήματα εξαιτίας κάποιων π.χ στρεσογόνων και στεναχωρητικών παραγόντων που είναι ΜΟΝΟ δική του εμπειρία.

Η κατάθλιψη στην συστημική ψυχοθεραπεία

Μια διαφορετική αντιμετώπιση

Οι σκέψεις που θα σας παραθέσω σαφώς αποτελούν συστημικές βάσεις αλλά σίγουρα διευρύνονται με την οπτική μου από την εμπειρία μου. Οι συστημικές ιδέες χρησιμοποιούνται και εξελίσσονται αλλιώς από τον κάθε θεραπευτή, αυτό είναι σίγουρο. Επίσης σίγουρα έχουμε διαφορετικές θεραπευτικές εμπειρίες, οι οποίες θα έλεγα είναι αποτέλεσμα των διαφορετικών οπτικών μέσω των οποίων εφαρμόζουμε την πρακτική μας.

Μια apriori προϋπόθεση (δηλαδή μια θεμελιώδη αρχή που ακολουθώ στην δουλειά μου) της πρακτικής μου που θέλω να αναφέρω είναι ότι δουλεύω με έναν αμοιβαίο και ανοιχτό διάλογο (θεραπευτικός διάλογος), μια και η θεραπεία επέρχεται όταν ανοίξει όσο γίνεται η δυνατότητα αυτού του θεραπευτικού διαλόγου με την παράλληλη ανάδυση πολλαπλών νοημάτων.

Επίσης η λογική μου για την κατάθλιψη βασίζεται σε δύο θεμελιώδεις συστημικές ιδέες. Πρώτον ότι η κατάθλιψη πρέπει πάντα να τοποθετείται στο πλαίσιο της (το ανέφερα αρκετά στη τρίτη ενότητα του άρθρου) και δεύτερον ότι θεάται ως σύμπτωμα το οποίο προσφέρει (όσο μπορεί) επιβιωτικές και εξελικτικές υπηρεσίες στα συστήματα που ανήκει, ‘μιλώντας’ ίσως με μια διαφορετική γλώσσα από αυτή που έχει ‘κωδικοποιήσει’ ο δυτικός πολιτισμός.

Από εκεί και πέρα, τα καταθλιπτικά συμπτώματα που ανέφερα παραπάνω περιγράφουν κυρίως ‘κατασταλτικού’ τύπου ποιότητες και κλιμακώσεις σε συμπεριφορές και συναισθήματα όπως πολλές ώρες στο σπίτι, περιορισμένη και/ η αργή κίνηση και ομιλία-γενικότερη ψυχοκινητική επιβράδυνση-πολλές ώρες στο κρεββάτι υπνηλία, περιορισμένη όρεξη, υπο-εκφραστικότητα κλπ Αποτελούν καταστάσεις όπου ο οργανισμός φαίνεται να βρίσκεται σε κάποια φάση ‘καταστολής’, σε μια φάση ‘ξεκούρασης’ που τον απομακρύνουν, έστω και λίγο, από τα προβλήματα και τις ταλαιπωρίες της ζωής του. Παράλληλα όμως η διαδικασία αυτή μπορεί να είναι και ιαματική.

Μια μεταφορά από την συμβατική ιατρική που θέλω να παραθέσω για να ενισχύσω την λογική της ‘ιαματικότητας’, είναι η ‘καταστολή’ στα όργανα στην οποία προχωρούν οι γιατροί σε περιπτώσεις πολύ σοβαρών ατυχημάτων και τραυματισμών ανθρώπων, ώστε να μπορέσουν να επανέλθουν. Έτσι προτείνω μια ανάλογη λογική και για τη ‘ψυχολογική’ λειτουργία του ανθρώπου, παρόλο που από όσο γνωρίζω η λογική αυτή δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής ούτε στους συστημικούς κύκλους, ο οποίος επίσης τελικά ακολουθεί το ψυχιατρικό μοντέλο, που παρουσίασα συνοπτικά πρωτύτερα καθώς και την οπτική της θετικής ψυχολογίας που δεν ‘επιτρέπει’ στον άνθρωπο να αισθάνεται διαφορετικά και πέρα της ‘θετικότητας’.

Δημήτρης Καστριώτης

Ψυχολόγος-συστημικός θεραπευτής