H ΨΥΧΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ – ΓΕΝΕΟΛΟΓΙΑ

Η ψυχή προέρχεται από το ρήμα «ψύχω» το οποίο σημαίνει «φυσώ», «πνέω», θα μπορούσε να μεταφραστεί κυριολεκτικά ως «ψυχρή πνοή». Αυτή η ερμηνεία προέρχεται προφανώς από την θρησκειολογική παράδοση της αρχαίας περιόδου, αλλά στο χώρο της ψυχοθεραπείας η χρήση της είναι πιο πολύ κοντά στην έννοια της «κοσμικής ψυχής» του Αριστοτέλη (βλ. Περι ψυχής). Θεωρώ ότι στο χώρο της ψυχοθεραπείας, η ψυχή γίνεται κατανοητή  ως το σύνολο των άϋλων και αόρατων σε εμάς διεργασιών που συμβαίνουν μέσα και έξω από το σώμα, οι οποίες το κινητοποιούν και το προτρέπουν να αντιλαμβάνεται να αισθάνεται, να δρά και να συμπεριφέρεται κλπ. Βέβαια το πως ένας ψυχολόγος σήμερα ορίζει την ψυχή εξαρτάται από το εάν είναι ένθεος, αγνωστικιστής ή άθεος.

Κάποιοι όροι που χρησιμοποιούμε στη ψυχοθεραπεία και που αντανακλούν ψυχικές διεργασίες  είναι η σκέψη, η συγκίνηση, το συναίσθημα, η αντίληψη, η ενόραση, η διαίσθηση κ.α.

Η ιστορία της ‘ψυχής’ ξεκινά μάλλον στους ομηρικούς χρόνους όπου θεωρούνταν ως το ‘ανθρώπινο μέρος’ που απέμενε από τον άνθρωπο μετά τον φυσικό θάνατο και το οποίο, ανάλογα με τη γήϊνη διαδρομή του, είτε αναπαυόταν στα Ηλύσια Πεδία, είτε βασανιζόταν στα έγκατα του Άδη. Οι Ορφικοί φιλόσοφοι απέδιδαν την προέλευση της στους θεούς της εποχής και τη θεωρούσαν ότι βρίσκεται σε μια αέναη προσπάθεια απελευθέρωσης από τη φυλακή του υλικού σώματος μέσω της διαδικασίας των αλλεπάλληλων μετενσαρκώσεων. Οι προσωκρατικοί ήταν οι πρώτοι φιλόσοφοι που της απέδωσαν μια ορθολογική και πνευματική φύση, κάπως έξω από το υπερφυσικό επίπεδο.

Παρόλα αυτά η ψυχή στην αρχαιότητα δεν είχε καμία σχέση με την ατομική ψυχή που εννοούμε σήμερα. Στην αρχαία Ελλάδα, είτε στους προσωκρατικούς είτε στους μετασωκρατικούς χρόνους, η ψυχή γινόταν αντιληπτή ως μια ενιαία και παγκόσμια ψυχή, ένα όλον, όπου ένα κομμάτι της ‘δανείζονταν’ στον άνθρωπο- σώμα που γεννιόταν και που ήταν μέρος του όλου (δεν έφευγε από το όλο το κομμάτι της ψυχής) και μετά τον φυσικό θάνατο διατηρούνταν ενωμένο και ανενόχλητο (από το σώμα) στο ‘παγκόσμιο όλον του’

Η έννοια μιας ατομικής ψυχής ήταν αδιανόητη στην αρχαιότητα αλλά και στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες έως και την εποχή του επισκόπου της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας Αυγουστίνου (του θεωρούμενου πατέρα του καθολικισμού) στον 4ο αιώνα μ.χ.

Στον Ιερό Αυγουστίνο εμφανίζεται η αντίληψη μιας ατομικής ψυχής, η οποία αντιπροσωπεύει έναν άνθρωπο, με την παράλληλη καθιέρωση μιας σημαντικής αξιολογικής ανωτερότητας έναντι του σώματος. Αλλά ας εξετάσουμε την εποχή που έδρασε ο Αυγουστίνος.

Ο Αυγουστίνος έζησε σε μια κρίσιμη εποχή για την εκκλησία, όπου οι διωγμοί, οι βεβηλώσεις, οι δολοφονίες κλπ, αυτών που δήλωναν χριστιανοί, ήταν μια καθημερινότητα και με ορατό τον κίνδυνο τη συρρίκνωση έως και την εξαφάνιση του χριστιανισμού. Έτσι, σε αυτή την δραματική περίοδο, η σκέψη του Αυγουστίνου προσαρμόστηκε ώστε να βρει τρόπους, λύσεις και τον κατάλληλο θεολογικό λόγο για να προφυλάξει τους χριστιανούς και να  τους προσφέρει μια παραμυθία μέσα στην μοναξιά τους και την μυστικότητα που αναγκαστικά είχαν υιοθετήσει, ώστε να επιβιώσουν.

Μέσα σε ένα τέτοιο ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο ο Αυγουστίνος αρπάχτηκε από δύο σωσίβια, τον θεό και την ψυχή. Αναγκαστικά θα έλεγα, θεώρησε ότι μονάχα αυτά τα δύο είχαν αξία και σημασία  (να αναφέρω ότι ακόμη και σήμερα έχει παραμείνει η έκφραση ‘ο θεός και η ψυχή σου’ ‘όταν θέλουμε να δείξουμε σε κάποιον ότι πάω να κάνει κάτι παράτολμο που δεν μπορεί να προβλεφθεί η κατάληξη του κλπ) και τα προσέφερε ως θεολογία στο ποίμνιο του.

Σε αντίθεση με την μονιστική ψυχή των προσωκρατικών χρόνων, όπου η ψυχή ήταν παγκόσμια- όλον, καθώς και την ‘πλατώνεια’ ψυχή που ισοδυναμούσε με τον άνωθεν κόσμο των ιδεών, ο Αυγουστίνος περιόρισε την ψυχή στο ‘βαθύ εσωτερικό’ του κάθε ατομικού ανθρώπου  (πρωτύτερα η ιδέα μιας ατομικής ψυχής ήταν αδιανόητη όπως ανέφερα παραπάνω). Μιλούσε δηλαδή για μια ‘εσωτερική ψυχή’ και μια εσωτερική σχέση (μέσω προσευχής κλπ)  με έναν θεό που βασικά ήταν μέσα στον άνθρωπο. Δηλαδή δημιούργησε ένα πλαίσιο ‘εσωτερισμού’ και ‘απομόνωσης’ το οποίο ήταν ικανό να συνεχίζει να είναι χριστιανός και χωρίς να υπάρχει η ανάγκη του εκκλησιασμού, ο οποίος ήταν απαραίτητος στην γέννηση του χριστιανισμού.

Ο όρος εκκλησία προέρχεται από το‘εκ-καλώ’, δηλαδή σημαίνει κλήση και συγκέντρωση των πιστών σε μέρη όπως ναούς κλπ, ώστε να δηλώνουν την πίστη τους.. Ότι ατομικό και εσωτερικό μπορεί να είναι αναγκαίο αλλά όχι ικανό να θεωρηθεί κάποιος αυθεντικός χριστιανός (Θα έλεγα ότι το μοντέλο της ‘ομαδικότητας’ το έθεσε ο Χριστός με την διαδικασία του ‘μυστικού δείπνου). Ο εκκλησιασμός, το ομαδικό και το σχεσιακό δηλαδή, είναι ο θεμέλιος λίθος του χριστιανισμού και όχι μια ατομική και ‘απομονωμένη’ πίστη και λατρεία του θεού.

Όμως η άποψη του Αυγουστίνου για την προτεραιότητα μιας εσωτερικής και μοναχικής ψυχής διαμορφώθηκε από ανάγκη επιβίωσης, όπως ανέφερα πριν, σε ένα τέτοιο φοβικό και απειλητικό ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο που ζούσαν οι χριστιανοί της εποχής και όχι από την αυθεντική παράδοση της εκκλησίας. Ήταν σαφώς μια προσαρμογή, η οποία είναι τόσο δημοφιλής έως και σήμερα που να θεωρείται ως η υπέρτατη αλήθεια: δηλαδή ότι αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία στον άνθρωπο είναι το εσωτερικό της ανθρώπινης ψυχής, ότι εκεί ξεκινούν και  καταλήγουν όλα.

Είναι έτσι; το ιδεόλογημα του Αυγουστίνου είναι η αλήθεια ή μια προσωπική κατασκευή της εποχής του με το δικό της νόημα; Πάντως εδώ το προσεγγίζω ως ιδεολογική κατασκευή της εποχής και ως μια άποψη ενώ η άποψη η δική μας, ως συστημικοί, είναι ότι προτεραιότητα δεν έχει το μέσα μας αλλά το ‘μεταξύ μας’. Ο Βαθύς εαυτός μας είναι οι βαθιές σχέσεις μεταξύ μας (με τους σημαντικούς άλλους μας), τα προβλήματα δημιουργούνται στο μεταξύ μας και στην θεραπευτική διαδικασία τα προσεγγίζουμε πάντα μαζί με τις σχέσεις μας και όχι μιλώντας ‘αυτιστικά’ για το εσωτερικό του εαυτό μας.

Βλέπουμε δηλαδή την ‘ψυχή’ ως κάτι πιο σχεσιακό, η ψυχή ή η ψυχική λειτουργία του καθενός έχει δημιουργηθεί με τις σχέσεις του, είναι οι σχέσεις του, όχι μόνο οι τωρινές και οι παρελθοντικές αλλά και οι σχέσεις μέσα στην διαγενεακή του ιστορία αρχικά, επίσης και στην ιστορία του κόσμου (συλλογικό ασυνείδητο), του οποίου είναι μέρος και κατέχει μια διαδραστική θέση. Να σημειώσω ότι η παραπάνω περιγραφή της ψυχής αφορά την ‘εγκόσμια ψυχή’ και δεν έχει θεολογικές προεκτάσεις, αυτό είναι ζήτημα της θεολογίας.

Να πω ένα παράδειγμα από την διαγενεακή διάσταση ενός ανθρώπου (οικογένεια και προηγούμενες γενεές), η ποιότητα της ψυχής του μπορεί να έχει συνδιαμορφωθεί και από την ιστορία ενός προγόνου-προπάππου, που ούτε καν τον ξέρει ονομαστικά και π.χ είχε αδικήσει/ρίξει ανθρώπους στην ζωή του, σε δουλειές κλπ.  Ο απόγονος μπορεί να αναπτύξει μια ευαίσθητη ψυχή, πολύ ευσυγκίνητη χωρίς να υπάρχουν προφανείς λόγοι- ίσως να αντιπροσωπεύει το κλάμα που έχυσαν οι αδικημένοι από τον πρόγονο του).

Για την ιστορία να αναφέρω ότι από πολλούς  ο επίσκοπος Ιππώνος ήταν ο εισηγητής του εσωτερισμού και του ψυχολογισμού, μάλιστα τολμηροί μελετητές τον θεωρούν ως τον προπάτορα του υπαρξισμού και γενικότερα της ψυχολογίας.

Δημήτρης Καστριώτης

Συστημικός θεραπευτής

 

Παραπομπές

Μπέγζος, Μ., (2012), Γεωγραφία της Φιλοσοφίας, Μελετήματα ιστορίας της φιλοσοφίας, Εκδόσεις Παπάζογλου, Αθήνα

Μπέγζος, Μ., (2007), Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία της Θρησκείας, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα